De surrealistische wereld van Jan Svankmajer

Een van de leukste dingen aan andere mensen is dat ze anders zijn. Mijn zoon Mark is echt een kind van mij, dat zie je zo, en ook helemaal zichzelf. Hij nodigde me uit naar Eye te gaan. Naar Jan Svankmajer, The Alchemical Wedding. Eigenlijk hoort er een dakje op de s, het is een Tsjech. Van Mark z'n voorliefde voor Tsjechische filmmakers was ik al wel op de hoogte, nu kon ik kennismaken met een van zijn idolen.

Toen Eye zich vestigde in 2012 kon ik me niet zo veel voorstellen bij een filmmuseum. Films moet je toch gewoon zien! En als je een film goed vindt, ga je er gewoon zo veel mogelijk zien. Ik was dan ook nooit verder dan het terras van het gebouw in het Vondelpark gekomen, waar voorheen het filmmuseum was.
Een prachtig gebouw aan het IJ, Noord op de kaart, ja dat zag ik allemaal wel. Een collectie camera's oke, maar pakweg twintig films zien?
Ik ging wel natuurlijk, de bedenkers hadden vast betere ideeen dan ik. Maar aan het eind van de Fellini-tentoonstelling was ik toch een beetje Fellini-moe. En dat leek me niet helemaal de bedoeling van een cinematografisch museum. Maar dat was 2013. Sindsdien zag ik vorig jaar Alex van Warmerdam en nu dus Jan Svankmajer.
Van Warmerdam is een gezamenlijke liefde van Mark en mij. Bij multitalent Van Warmerdam zag ik meer van zijn beeldend werk, ik had altijd wel de affiches van de films bewaard en zag nu ook heel mooi geschilderd werk en installaties. En ineens naast de beklemming al die gewelddadige scenes met vrouwen, spooky! De affiches hangen nu trouwens boven het bed van mijn zoon.

Van Svankmajer zag ik van tevoren wat stop-motionfilmpjes op youtube en Mark vertelde me dat de animaties in de tv-programma's van Monty Python op hem geent waren. In Eye gingen we die afgesloten tentoonstellings-ruimte in. Het had op mij het effect alsof ik in een parallelle surrealistische wereld stapte. Films natuurlijk, schilderijen, wonderlijke dieren, Wunderkammers, laatjes met ondefineerbare inhoud, we kwamen ogen tekort. Mark was al er al eerder eens geweest, had niet alles kunnen zien in een keer. Svankmajer laat de ziel van dingen zien. Het was of ik in zijn hoofd zat, in het hoofd van een ander met heel andere obsessies dan ik en het was allemaal volkomen begrijpelijk wat ik zag. Ultiem escapisme, lijkt het, met humor en een onderstroom van machtsmisbruik.

Arcimboldo-hoofden (ook een Tsjech), die desintegreren en transformeren in stop-motion

Een opgezette vos met een schijf van steen ter afsluiting van zijn romp, halverwege zijn lijf en kop

Het innerlijk verbeeld met automatisch tekenen, met versieringen, die zich ook in ons innerlijk moeten bevinden, volgens Svankmajer.

Ontbijt gezien als arbeidersklasse, lunch als middenklasse en diner als elite. Een man die een voetbalwedstrijd volgt op teve en alle mensen blijken hijzelf te zijn en het aantal doden bepaalt de stand. Hoofden van klei die elkaar verslinden, fantasiedieren die er bedrieglijk echt uitzien; een man in huis tegen wie alle dingen zich keren, laatjes met bezielde inhoud die Svankmajer verzorgde en koesterde om onheil te bezweren. Ik zag weinig kleur, maar zorgvuldig gemaakte vormen, die commentaar geven op de wereld en laten zien wat de maker doet om stand te houden in het dagelijks leven.
Wat van meet af aan duidelijk is is hoe ongelooflijk creatief deze man is. Toen zijn films verboden werden - in de communistische tijd- ging hij schilderen en collages maken. En hoewel hoogbejaard, werkt hij nog steeds.

Op een bankje bij een film, zat je in een zuil van geluid, de muziek kwam uit de bank en van boven. Er was veel te beleven, maar hierdoor en de uitgekiende uitlichting en opstelling kon je je goed focussen. Mark zag weer heel andere dingen dan ik, fascinerend! Een van de leukste dingen aan kunst is meegenomen worden in een andere wereld.